تربیت دانش آموزان نقاد
پژوهشی از امین جوانمرد
برای اینکه دانش آموزان خوب تربیت شوند و افراد مفیدی در آینده باشند باید متفکر، خلاق، نقاد و دارای بینش علمی باشند. این تنها در سایه انتقال اطلاعات به ذهن شاگردان حاصل نمی‌شود، بلکه در برنامه‌های مدارس باید روش‌هایی گنجانده شود که از طریق آن، دانش آموزان قابلیت‌های چگونه آموختن را از طریق نظم فکری بیاموزند. دانش آموزان باید به‌جای ذخیره‌سازی حقایق علمی با مسائلی که در زندگی روزمره با آن‌ها مواجه می‌شوند درگیر شوند(نوربخش، بدون تاریخ).
شریعتمداری در کتاب روانشناسی تربیتی خود، تفکر را این‌چنین تعریف می‌کند: «جریانی که در آن فرد کوشش می‌کند مشکلی را که با آن مواجه است را مشخص کند و با استفاده از تجربیات قبلی خویش به حل آن اقدام کند.»
درگذشته این‌گونه تصور می‌شد که مهارت تفکر فقط یک استعداد خاص است که بعضی از افراد دارای این استعداد و برخی دیگر فاقد آن هستند. امروز این نظریه رد شده است و عقیده بر آن است که این مهارت‌ها قابل‌آموزش و یادگیری هستند و ضرورت دارد که در امر تربیت، فرصت‌هایی فراهم شود تا افراد بتوانند از سنین پایین این مهارت‌ها را آموخته و در اثر تمرین بر آن‌ها مسلط شوند(کمالی و خاوری، 2012).
انتقاد در لغتنامه معین یعنی خالص کردن، جدا کردن خوب از بد، برشمردن درستی‌ها از نادرستی‌های یک اثر ادبی یا هنری؛ نقد کردن یعنی پرسیدن سؤال و ارزیابی کردن. به خاطر داشته باشیم که نقادی کردن به معنی زیر سؤال بردن و کم‌ارزش جلوه دادن چیزها نیست. نقادی برای تحلیل سازنده و ایجاد درک بهتر ازآنچه اتفاق افتاده است به کار می‌رود. نقد یعنی نه بی‌دلیل چیزی را بپذیریم و نه بی‌دلیل آن را رد کنیم(حاجی سعید، بدون تاریخ).
تفکر نقادانه[1] تفکری است که در جستجوی شواهد، دلایل و مدارک برای یک قضاوت و نتیجه‌گیری است و یا برای دستیابی به چنین قضاوت و نتیجه‌گیری خواستار دلیل، شواهد و مدارکی است.
- تفکر نقاد یک فرایند شناختی فعال، هدفمند و سازماندهی‌شده است که به‌وسیله آن، تفکر خود و دیگران را بررسی کرده و درک خود از وقایع را روشن کرده و ارتقا می‌دهیم.
- انجمن روانشناسی آمریکا: تفکر انتقادی به معنای تعبیر، تفسیر، تجزیه‌وتحلیل، ارزیابی و استنباط مفاهیم است(وحدت، زینالی، دویران و زکیه، 2012).
- انیس می‌گوید: «تفکر انتقادی، تفکری مبتنی بر استدلال است که بر تصمیم درباره انجام کاری یا باور به چیزی تأکید می‌ورزد»(وحدت و دیگران، 2012).
- نوریسمی گوید: «تفکر انتقادی به معنی تصمیم به قبول یا قطع یک باور است».
چت مایرز مؤلف کتاب «آموزش تفکر انتقادی» معتقد است که منشأ تفکر انتقادی و توسعه آن در محافل آموزشی به کوشش‌های فلاسفه یونان برمی‌گردد(ندافی، 1387).
مایرز می‌نویسند: «دیویی در کتاب «چگونه فکر کنیم»، ماهیت تفکر انتقادی را بررسی کرده است. به عقیده او تفکر انتقادی شامل دو مرحله است: شک و تردید – فرایند حل مسئله.
ماهیت تفکر انتقادی، تردید سالم است.
چه کنیم تا تفکر انتقادی دانش آموزان را ارتقا بخشیم؟
1-مدیریت کلاس درس خود را به دانش‌آموز محور تبدیل کنیم:
مدیریت کلاس درس به شیوه سنتی و معلم محور:
- فعالیت اصلی کلاس بر عهده معلم است
- معلم مفاهیم را به ذهن شاگردان منتقل می‌کند
- دانش آموزان منفعل هستند و محتوا را حفظ کرده پاسخ می‌دهند.
- سطح درک و فهم در دانش آموزان پایین است
- تأکید بر محتوا و نتیجه است(سیف، 1392).
مدیریت کلاس درس به شیوه نوین و فراگیر محور:
- معلم نقش راهنما و تسهیل گر را دارد
- دانش آموزان در کلاس فعال هستند
- دانش آموزان منابع مختلف دیگر را در کتاب درسی مطالعه می‌کنند.
- به‌جای تأکید بر محتوا، تأکید بر روش است.
- لزومی به حفظ کردن مطالب درس بدون درک و فهم آن‌ها نیست(شعبانی، 1374).
2-رشد دانش: دانش آموزان در خصوص چیزی که می‌خواهند در خصوص آن‌ها بی اندیشند باید دانش لازم را داشته باشند تا بتوانند آزادانه در خصوص محتوا نظرات خود را مطرح کنند. مشاهده یک فیلم، ارائه تصاویر، قرار گرفتن در محیط‌های مختلف مانند گردش علمی، می‌تواند زمینه تفکر را فراهم سازد.
3-یاد بگیرند که بدون تحلیل قبول نکنند: باید دانش آموزان به این درجه برسند که با تردید و دید منطقی به مسائل نگاه کنند. درباره هر موضوعی تعصب و گرایش خاص نداشته باشند.
4-همه دانش آموزان قدرت ارائه نظرات را داشته باشند: پس از ارائه نظرات، عاملی آن‌ها را تهدید نکند.
5-روش تدریس مناسب می‌تواند زمینه ارتقای تفکر انتقادی را فراهم سازد. روش تدریس بارش مغزی، بحث گروهی، یادگیری مشارکتی می‌توانند از روش‌های تدریس مؤثر در این زمینه باشند.
6-هر جلسه، درس را با یک مسئله یا یک سؤال شروع کنیم.
کتابنامه
وحدت، ر.، زینالی، ع.، دویران، ا. و زکیه (2012). رابطه‌ی بین گرایش تفکر انتقادی و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان متوسطه ارومیه. مجله دانشکده پرستاری و مامایی ارومیه. 10(1)، 0–0.
حاجی سعید، س. (بدون تاریخ). پرورش و ایجاد مهارت تفکر انتقادی. بازیابی 29 بهمن 1394، از http://www.taamolnews.ir/fa/news/69489
سیف، ع. (1392). روانشناسی پرورشی نوین : روانشناسی یادگیری و آموزش. (ویراست 7). تهران: دوران.
شعبانی، ح. (1374). مهارت‌های آموزشی و پرورشی (روش‌ها و فنون تدریس). (ویرایش ویراست 2). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
کمالی، آ. و خاوری، ز. (2012). بررسی عوامل مؤثر بر تفکر انتقادی در بین دانش‌آموزان متوسطه شهر مشهد. فصلنامه علمی-ترویجی جامعه‌شناسی آموزش‌وپرورش. 1(1)، 159–189.
نوربخش، س. (بدون تاریخ). آموزش تفکر به دانش آموزان. بازیابی 29 بهمن 1394، از http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=230600
ندافی، ر. (1387). ضرورت ترویج تفکر انتقادی و خلاق در جامعه امروز. کنگره علوم انسانی. (ه علوم انسانی 1387)
